به طور اصلي تمبر شاخص هزينه پستي است و به همين منظور چاپ و منتشر شده لكن هدف ثانوي ديگري را نيز با خود به همراه دارد واين هدف ثانوي به يك سلسله عوامل متعددي ارتباط دارد كه چاپ و انتشار تمبر را تحت تاثير خود قرار مي دهد. از آنجمله است، تعدد خدمات پستي و استقلال نسبي موسسات اجرايي آن ، نيازهاي گوناگون دستگاه هاي اجرايي ارقام معيني از بعضي از قيمت ها كه پست با كمبود آن تمبرها روبرو شده و سرانجام نقش جديدي كه تمبر به سهم خود در انعكاس فرهنگ ملي و سياسي جامعه به عهده گرفته است.
همه اين ها سبب شده است كه تمبر در هر كشوري، انواع و اقسام گوناگوني يابد و به صور مختلف منتشر شود. لذا از اين انواع شرح مختصري گفته مي شود.
- تمبر جاري[1]– به تمبرهايي كه براي مصارف كلي و عمومي پست منتشر مي شود تمبر جاري يا «سري هاي پستي» مي گويند. قطع اين تمبرها از تمبرهاي يادگاري كوچكتر و با تعداد بيشتر و تيراژ نسبتا زياد چاپ مي شود وتا ماداميكه كليه آنها فروخته نشده است در باجه هاي پست فروخته و مصرف مي شود. بنابراين ممكن است يكسري از تمبرهاي جاري در مدت دو تا پنج سال يا بيشتر در باجه هاي پست فروخته شود.
طول مدتي كه يكسري از تمبرهاي جاري در دسترس قرار دارد به تيراژ اوليه آن و به تعداد و تيراژ تمبرهاي يادگاري متنوعي بستگي دارد كه در طول اين مدت منتشر مي شود.
ترتيب قيمت هاي[2] تمبرهاي جاري شامل كوچكترين ارقام تا درشتترين ارقام پولي است كه مي تواند مصرف پستي داشته باشد، از اين جهت تنوع قيمت آنها و تعداد تشكيل دهنده يك سري به مراتب از يكسري تمبر يادگاري به مراتب بيشتر است. ولي از لحاظ رنگ طبق سنت معمول محدودتر و هر تمبر اغلب شامل دو يا سه رنگ بيشتر نيست.
گاه اندازه قطع تمبرهاي جاري با قيمت هاي بالا را بزرگتر در نظر مي گيرند و گاه همه قيمت ها در قطع و اندازه يكسان به چاپ مي رسد. تمبر جاري از لحاظ مصرف خدمات پستي داراي شمول و كليتي است كه ساير انواع تمبرها از آن بي بهره اند.
بدين ترتيب كه در صورت لزوم تمبر جاري را مي توا در همه قسمت ها از امانات، خدمات دولتي و غيره مصرف كرد ولي اغلب، دبگر انواع تمبر را جز براي مصرفي كه به همان منظور منتشر شده اند نمي توان مورد استفاه قرار داد.
- تمبر هوايي[3] – تمبر هوايي را از اقسام تمبر جاري بايد به حساب آورد كه روي آن كلمه پست هوايي يا تصويري كه هوايي بودن تمبر را نمايان مي سازد نقش كرده اند.ش6
كشورهاي انگليسي زبان از كلمه پست هوايي Ari mail يا Air Mails استفاده مي كنند و عرب زبانان از كلمه بريد جوي و اسپانيولي زبانان از Aereo-Correo.
تمبرهاي هوايي به طور معمول ارقام خيلي ريز قيمت را ندارند.
اولين سري تمبر هوايي ايران با سورشارژ تمبرهاي شير و خورشيد مشروطه در سال 1306شمسي ش7 و اولين سري مستقل براي پست هوايي در سال 1309 شمسي منتشر گرديد. ش8
- تمبر يادگاري[4] – تمبرهايي كه به افتخار شخصيت ها و به ياد آنها و يا به يادبود بنيانگذاري موسسه و يا يك رويداد مهم اجتماعي به چاپ مي رسد از اين زمره اند.
تمبرهاي يادگاري انعكاسي از بزرگترين افتخارات ملي و مهيني و تاريخي است. از موسسات اجتماعي خدمتگزار و اشخاص انسان دوست و خادمين به بشريت تمبر يادگاري تهيه مي كنند كه مشوق نسل هاي جوان مملكت باشد به همين جهت است كه گاه كشورهاي مختلف به مناسبت سالگرد شخص و يا موسسه و يا يك رويداد مهم و تاريخي تمبر يادگاري با موضوعي مشترك به چاپ مي رسانند. مانند روز سازمان ملل، المپيك، يونسكو، يا براي شخصيت هاي چون گاندي و غيره.
تمبرهاي يادگاري را با قيمت هاي ريز منتشر مي نمايند تا كليه علاقه مندان از كوچك و بزرگ بتوانند از آن به مقدار كافي خريداري كنند.
تمبرهاي يادگاري هرچقدر از لحاظ تنوع رنگ در هر قطعه و تعداد قطعات در هر سري بيشتر باشد مرغوبتر است.
تمبرهاي يادگاري را به مقدار كم و تيراژ محدود چاپ مي كنند و براي مدت معين در باجه هاي پست به فروش مي رسانند. در اين مدت هركسي و به هر مقدار تمبر يادگاري مي خواهد مي تواند به باجه ها مراجعه و اقدام به خريد نمايد.
ممكن است يك تمبر يادگاري با تيراژ بسيار كم ظرف مدت دو روز به كلي فروش رسيده و تمام شود.
بعضي ها تمبر يادگاري را سه نوع تقسيم بندي كرده اند.
اول- تمبرهاي يادگاري تاريخي- كه تمبر با تصوير اشخاص برزگ از اين قسم به حساب مي آيند و غالبا به صورت تك سري هستند.
دوم- تمبرهاي يادگاري خاطره اي – كه موضوعي را يادآوري مي كنند مانند تمبرهاي نوروز يا سالگرد انقلاب و امثال آن كه بيشتر تكيه بر تعدد قطعات آن در هر سري است.
سوم- تمبرهاي يادگاري روز- كه وقايع تازه و رويدادهاي جاري جامعه را مجسم مي نمايد و بهتر است هر سري حاوي قطعات متعدد باشد. تمبرهايي كه زيباي هاي طبيعي يك كشور را از گياه يا حيوان يا انسان و كارهاي هنري و عملي او را جلوه گر مي سازد از اين قسم به حساب مي آيد.
از آنجا كه تمبر يادگاري در ارتباط با فرهنگ سياسي و اجتماعي و تاريخي جامعه منتشر مي شود، و هرچه تعداد قطعات يكسري بيشتر باشد نتيجه بهتري در بر خواهد داشت. در بعضي از كشورها گاه يكسري تمبر يادگاري را مثلا در هشت قطعه چاپ مي كنند و فقط دو قطعه از آن را با قيمت مناسب و بقيه را با قيمت هاي اوليه بسيار ريز منتشر مي نمايند.
تيراژ دو قطعه مذكور و قيمت آن دو را متناسب با ساير تمبرهاي يادگاري و تيراژ شش قطعه ريز را تا ده ها برابر درنظر ميگيرند. سپس مازاد قطعات ريز را خود اداره پست باطل كرده و براي صادرات و مبادله با ساير كشورها در اختيار فروشندگان تمبر قرار ميدهد كه در اصطلاح به آن شورت سري[5] مي گويند.
ضمنا اين قسمت مازاد را تمبرهاي غيرقابل فروش[6] در باجه ها و قسمت اصلي را تمبرهاي يادگاري قابل فروش در باجه ها مي گوييم.
- تمبرهاي دولتي [7] تمبرهاي ويژه اي هستند كه براي مصرف نامه هاي ادارت دولتي چاپ و منتشر مي شود. در اكثر كشورهاي جهان در ابتدا روي تمبرهاي جاري كلمه سرويس service را چاپ مي كردند و به اين ترتيب بخشي از سري هاي جاري را بدين منظور اختصاص مي دادند و اغلب با سورشارژ كلمه سرويس، تغيير قيمت نيز همراه بوده است.
اولين سري تمبرهاي دولتي از اين نوع در ايران به سال 1280 شمسي با سورشارژ تمبر يكقراني سري دوم مظفرالدين شاه با تغيير قيمت به پنج و ده و دوازده شاهي به مصرف مكاتبات دولتي رسيد.ش9
گاهي كلمه سرويس لاتين را با كلمه فارسي مكاتبات دولتي باهم سورشارژ كرده اند همچنان كه روي تمبرهاي شير و خورشيد مشروطه و تاجگذاري احمدشاه آن را مي بينيم. ش10 و ش11
نخستين سري كامل تمبر دولتي در ايران كه براي مصرف مكاتبات دولتي به طور مستقل به چاپ رسيد و در فاصله سال هاي 1319 تا 1321 شمسي به جريان گذاشته شد در چهارده قطعه از پنج دينار تا پنجاه ريال قيمت اوليه آنها منتشر گرديد.ش12 كه در حال حاضر يكي از سري هاي با ارزش و نفيس تمبرهاي ايران مي باشد.
- تمبرهاي موقتي[8] – تمبرهايي هستند كه به دو علت در جريان مصرف قرار گيرد.
دوم- با تغيير اوضاع و احوال سياسي و اجتماعي و تحويل سلطنت يا تبديل حكومت.
در بيشتر موارد كلمه موقتي را روي تمبرهاي موجود سورشارژ مي كنند تا وضع جديد جامعه را نشان داده باشند. ش13 و گاهي تمبرهاي جديد موقتي به چاپ ميرسانند. ش14
از جمله مواردي كه انتشار تمبر موقتي لازم مي شود كنترل تمبرهاي موجود و بي اعتبار ساختن قسمتي از تمبرهاست.
- تمبرهاي امانات[9]– پس از توسعه وظايف پست و لزوم قبول مسئوليت حمل و نقل امانات مردم، قسمت مربوط به امانات پستي در ادارات پست تشكيل گرديد. به همين منظور تمبرهاي ويژه اي لازم بود كه هزينه فرستادن بسته امانت پستي را به صورت پيش پرداخت مشخص نمايد.
در سال 1287 شمسي اولين تمبر امانات پستي را با سورشارژ تمبرهاي محمدعليشاه قاجار براي الصاق و ابطال بر روي برگه هاي اجازه تسليم امانات اختصاص يافت/ش15
در سال 1293 شمسي تمبرهاي تاجگذاري احمدشاه سورشارژ شد. ش16 و از سال 1337 شمسي اولين سري ويژه امانات پستي چاپ و منتشر گرديد كه تاكنون سه سري از اين نوع چاپ شده است.ش17
- تمبرهاي سفارشي[10]– هرچند از كليه تمبرها براي پست سفارشي استفاده مي شود، بعضي از كشورها اقدام به چاپ و مصرف تمبرهايي به نام پست سفارشي كرده اند. نمونه هايي از تمبر سفارشي نيز بوده است كه به پاكت نامه الصاق و ضميمه مي شده كه سفارشي بودن آن را مشخص نمايد.
در ايران در زمان مظفرالدين شاه در فاصله سال هاي 1275 شمسي به بعد اتيكت مخصوصي تهيه شده بود كه به برنامه هاي سفارشي به منظور تشخيص آنها الصاق مي شد. ش18 غير از اتيكت مذكور در ايران تاكنون تمبر به خصوصي به عنوان تمبر سفارشي چاپ نشده است.
- تمبر روزنامه[11]– در بعضي از كشورها براي پرداخت هزينه پستي حمل بسته هاي بزرگ روزنامه از محلي به محل ديگر، تمبرهايي به همن نام منتشر شده است. قيمت اوليه غالب اين تمبرها زياد بوده و از جمله تمبرهايي است كه چاپ و تكرار آنها متوقف مانده است.
در ايرن در حدود سال 1270 شمسي روي نوارهاي كاغذي مخصوصي كه مناسب براي بستن دور يك روزنامه لوله شده يا تا شده بود تمبرهاي مصرفي مطبوعات را با عكس ناصرالدين شاه و كمي شبيه به سري ناصري طلايي چاپ كرده و مورد استفاده قرار دادند. هريك از اين كاغذها را، تمبر بستن روزنامه ميگوييم كه در حقيقت يك تمبر بي دندانه با حاشيه بزرگ كه از دو طرف كشيده و طولاني شده است تشكيل مي دهد. ش19 هامش تمبر يك شاهي يك تمبر بستن روزنامه را نشان مي دهد.
بعدها كه تمبر بستن روزنامه به كلي مصرف گرديد از سال 1285 شمسي هنگام تحويل روزنامه ها و مطبوعات خارجي به گيرندگان آن ، هزينه پستي اضافي به مبلغ دوشاهي دريافت ودوشاهي تمبر با سورشارژ منطبعات تمبر دوشاهي سري محمد عليشاه ابطال مي گرديد. ش20
اتيكت هاي مربوط به پست سفارشي را نيز با مهر منطبعات سورشارژ و به همان ترتيب مصرف ميكردند.
- تمبر تلگراف[12] – در گذشته اغلب كشورها تمبرهايي براي دريافت هزينه هاي تلگراف چاپ و به مصرف رسانيده اند- پست ايران تمبر تلگراف تاكنون نداشته است.
- تمبرهاي نمونه[13] – تمبرهايي است كه روي آن كلمه نمونه را سورشارژ مي كنند و بدين ترتيب تمبر، ارزش مصرف پستي خود را از دست مي دهد.
- تمبرهاي مجازي[14] – تمبرهايي هستند كه چاپ و منتشر شده اند ولي از طرف حكومت برسميت شناخته نشده اند.
تمبرهاي ايران از اين لحاظ به دو دسته تقسيم مي شوند:
اول- تمبرهايي كه دولت اقدام به چاپ كرده است.لكن بنا به عللي از انتشار و مصرف آن در پست منصرف شده ، مانند تمبر يادبود پنجاهمين سال سلطنت ناصرالدين شاه ش21 و سري معروف به سلاطين و سري معروف به ديواني و امثال آن كه با وجود مخالفت دولت به دست علاقه مندان رسيده است.
دوم- تمبرهايي كه به وسيله اشخاص يا دستجات مخالف دولت مركزي در نقاط مختلف كشور چاپ و يا با سورشارژ تمبرهاي قانوني منتشر شده و به مصرف رسيده است.
معروفترين اينگونه تمبرها، تمبر معروف به تمبر مشهد مي باشد.
تمبرهاي احمدشاه با سورشارژ ملت كازرون و جمهوري طلبان غرب و تمبرهاي ميرزا كوچك خان جنگلي و ستارخان از اين نوع مي باشد.
- تمبرهاي محلي [15]– اين تمبرها را براي مصارف پست شهري و يا ارسال نامه به حومه هاي شهر تهيه مي كردند و تنها مصرف محلي داشته است.
در ايران اولين مرتبه به سال 1280 شمسي تمبرهاي معروف به چاپ تهران ا سورشارژ Tehran P.L براي پست شهري اختصاص يافت.
اين روش در مورد نمونه هاي ديگري از تمبرها تا مدتي ادامه يافت ولي تمبر جداگانه اي براي پست شهري و محلي چاپ و منتشر نگرديد.
- تمبرهاي دو قيمتي[16]– رويدادهاي اجتماعي و حدوث وقايع غيرقابل پيش بيني دولت را از نظر مالي در تنگنا قرار مي دهد. در اينگونه موقع دولت ناگزير از مخارجي مي شود كه به طور فوق العاده گريبانگير بودجه مملكت شده است لذا به منظور تامين قسمتي از اين مخارج اقدام به چاپ تمبرهايي با دو قيمت ميكند كه به صورت به اضافه (+) بر روي تمبر ديده مي شود و فقط رقم قيمت اول از سمت چپ به هزينه پستي تعلق مي گيرد و رقم دست راستي را به عنوان كمك بلاعوض از مردم وصول مي كنند.
نمونه اينگونه تمبرها در ايران تمبري است كه به سال 1341 شمسي به منظور كمك به زلزله زدگان قزوين منتشر گرديد.
تمبرهاي بوعلي سينا و سعدي نمونه هاي ديگر آن است.
گاهي به كمك سورشارژ قيمت اصلي تمبر را كمي بالا مي برند و مبلغ اضافي را براي امر مورد نظر اختصاص مي دهند.
- تمبرهاي مخصوص كسر تمبر[17]– محدودي از كشورهاي جهان در مقابل نامه هايي كه هزينه پستي غيركافي يعني كسر تمبر دارد اقدام به چاپ تمبرهاي ويژه اي كردند كه به چنين نامه هايي الصاق و وجه آن را از گيرنده نامه دريافت مي كردند. ايران از اين گونه تمبرها نداشته است.
- تمبرهاي نظامي[18]– اين تمبرها كه بيشتر جنبه وصول ماليات جنگي دارد در زمان جنگ به منظور كمك به تامين بودجه هاي نظامي در جريان پست قرار ميگيرد و به طور معمول انتشار آن دو وجه دارد:
اول- قسمتي از تمبرهاي موجود را با قيمت جديد سورشارژ مي كنند.
دوم- به طور جداگانه اقدام به چاپ يكسري تمبر مي نمايد تا مصرف كنندگان به نسبت معيني از هزينه پستي ، اينگونه تمبرها را نيز خريداري و به نامه الصاق نمايند.
- تمبرهاي اشغالي [19] – تمبرهايي است كه به وسيله كشور فاتح كه تمام يا قسمتي از مملكت ديگر را اشغال نظامي كرده است براي مصرف پستي مردم نقاطي كه در اشغال دارد منتشر مي شود. به طور معمول تمبرهاي موجود در پست نقاط اشغالي را سورشارژ كرده و به مصرف مي رسانند. همچنان كه انگليسي ها به دنبال يك توطئه سياسي در جريان جنگ بين الملل اول توانستند به طور موقت بوشهر را اشغال نظامي كنند و تمبرهاي احمدشاه و تاج گذاري احمدشاه موجود در اداره پست را سورشارژ كردند كه به مدت هفتاد روز در پست مورد استفاده قرار گرفت. ش 26 و ش 27
در صورتي كه قواي اشغالي حكومت مركزي را ساقط و مملكت را در اختيار گيرد تمبرهاي اشغالي با طرح دلخواه خود چاپ و منتشر مي كند.
- تمبرهاي متفرقه[20] – در هر كشوري به مقتضاي مسئوليت هاي اجرايي پست و سنت هاي فرهنگي تمبرهاي متفرقه ويژه اي يافت مي شود كه اغلب آن ها مخصوص خود آن كشور بوده و نظير آن كمتر در كشورهاي ديگر ملاحظه شده است . انواع اين تمبرها تحت عنوانتمبرهايمتفرقه طبقه بندي مي شود .
مهمترين نمونه اين تمبرها در ايران تمبرها ي خيريه است كه در فاصله سال هاي بعد از جنگ جهاني اول به عنوان تمبرهاي خيريه رشت و تهران و تبريز و خوي و غيره به منظور كمك به بينوايان اين شهرها چاپ و در همان شهرها به مصرف پست رسيد . بعدها پس از تشكيل جمعيت شير و خورشيد سرخ از سال 1331 شمسي تمبر خيريه اي به مبلغ نيم ريال چاپ و به نامه هاي سفارشي الصاق گرديد. ش 28 و از آن به بعد از اين تمبرها با قيمت هاي مختلف چاپ و مورد استفاده در قسمت پست ، تلگراف، امانات و غيره قرار گرفته است كه وجوه دريافتي به حساب شير و خورشيد سرخ واريز مي شد.
نمونه هاي ديگر اين گونه تمبرها در ايران تمبرهاي چاپ تهران معروف به سري صد توماني ش 29 و تمبرهاي شير و خورشيد مشروطه با سورشارژ 1334 ش 35 براي الصاق روي بروات و بارنامه هاي پستي و همچنين تمبرهاي احمد شاه و شير و خورشيد مشروطه با سورشارژ چاپارخانه و Relais براي هزينه پستي پاكت هاي بين راه ش 31 و تاكس و غيره مي باشد.
- تمبرهاي قلب[21]– در گذشته كه اطلاعات راجع به تمبر مختصر بوده و گردآورندگان تمبر به جزئيات تمبرشناسي واقف نبودند ، زماني كه يك سري تمبر و يا يك قطعه از آن سري قيمت فوق العاده زيادي پيدا مي كرد ، سودجويان غير مسئول دست به كار مي شدند و اقدام به تهيه كليشه از روي آن تمبر كرده و آن را چاپ و به فروش مي رسانيدند . در آن زمان عده اي معدود متوجه مي شدند ولي بعدها موضوع دستگير بسياري از گردآورندگان تمبر شده بود كه اين تمبرها تقلبي است .
تمبرهاي قلب چون با فاصله زماني نسبت به تاريخ انتشار تمبر اصلي تهيه مي گردد از لحاظ جنس كاغذ و چسب و رنگ تمبر و طرز چيده شدن حروف روي تمبر و ساير موارد با تمبر اصلي اختلاف دارد .
در ايران از ميان تمبرهاي تقلبي دوره قاجار و به خصوص بسياري از سورشارژ هاي اين دوره را تقلبي چاپ كرده اند.
براي تشخيص اصل از بدل بايد به تمبرشناسان قديمي مراجعه كرد و تاييد آن ها را گرفت.
تمبرشناسان قديمي و مورد اعتماد براي تاييد يك تمبر مهر كوچك اسم يا نشان خود را در گوشه اي در پشت تمبر مي زنند . چنين تمبري را تاييد شده مي گويند و بايد تاييدكننده مورد اعتماد خريدار چنين تمبري باشد و بداند كه ديگران او را قبول دارند.
- تمبرهاي مخدوش[22]– تمبرهايي هستند كه به نحوي از انحا دستكاري شده اند تا آن را با قيمت بالاتر به فروش برسانند . ممكن است به كمك مواد شيميايي رنگ تمبري را تغيير دهند يا دندانه ان را بريده به عنوان بي دندانه عرضه كنند يا قسمت هاي سالم دو تمبر پاره را بهم وصل كنند كه يك تمبر به ظاهر بي عيب قلمداد شود و امثال آن، اينگونه تمبرها مخدوش و در زمره تمبرهاي قلب به حساب مي آيد.
- كارت و پاكت پستي[23]– ادارات پست يك تمبر از تمبرهاي سري جاري را با هزينه پستي روي كارت يت پاكت در قسمت بالا سمت راست چاپ مي كنند ، نامه هاي هوايي[24] كه به صورت پاكت تا مي شود از اين زمره است.
كارت ها براي پيام هاي كوتاه بوده و گاهي به طور مضاعف تهيه مي شده كه يكي هم براي پاسخ دهنده بوده است.
چاپ تمبر روي پاكت ها در اكثر موارد بدون رنگ مي باشد .
يادآوري- تمبرهاي غير پستي كه از طرف دستگاه هاي اجرايي و موسسات رسمي يا اشخاص متفرقه چاپ مي شود از لحاظ گردآوري به كلي فاقد ارزش است.
[1] Definitives Stamp
[2] Range Of Values
[3] Airmail Stamp
[4] Souvenir Stamp
[5] The unfinished set
[6] Unsaleable
[7] Service : Official stamps
[8] Provisionals stamps
[9] Parcel post stamps
[10] Registration stamps
[11] Newspaper stamp
[12] Telegraph stamp
[13] Sample: Specimen stamps
[14] Bogus stamps
[15] Postage Local Stamps
[16] Semi Postage Stamps
[17] Postage Duc stamps
[18] War Tax stamps
[19] Occupation Stamps
[20] Others Stamps
[21] Forgery Stamps
[22] Fakes
[23] Postcards & postage Envelopes
[24] Aerogramme
